Prend BUZHALA: SHËNIME PËR NJË FYELL TË HUMBUR

(Tregim me pak fjalë)

Krejt rastësisht hasi në fyellin e tij, që e kishte humbur para 50 vjetësh. Po qëndronte te vitrina e një muzeu në Vjenë. Iu rrëqeth trupi: “A është e mundur, o Zot, që fyelli im i rinisë të gjendet tash në këtë muze?!” E pa mirë gravimin e katër shkronjave: dy shkronjave të emrit të tij dhe dy shkronjave të emrit të vajzës që e donte.

  1. Stinëve të verës shkonte e punonte në bregdetin kroat, herë punëtor krahu, herë murator, herë gdhendës gurësh.

Verë më verë, sa herë shkonte, e merrte fyellin me vete. Dhe i binte, ashtu lehtas, në kupenë e trenit. Kur shkonte në plazh, me shokët nga Kosova, i binte edhe aty. Fyelli nxirrte tinguj magjikë, të përmallshëm.

“Tinguj loti”, i thoshte i afërmi i tij.

“Tinguj hyjnorë”, ia priste një i ri student, i cili, po ashtu, gjatë atyre stinëve, shkonte të punonte për t’i siguruar të ardhurat për studime.

Herën e fundit, duhet të ketë qenë vera e vitit 1970, e kishte humbur.

I ofruan fyej të tjerë. E kotë. Ata nuk i nxirrnin tingujt që ky i dëshironte.

Vendasit kroatë i ofruan flaute të shumta, por as ato nuk bënë punë.

  1. Fillimisht e kërkonte nëpër stacionet e trenit, ku kishte qëndruar.

Asnjë lajm.

“Një fyell?!”, habiteshin drejtuesit e stacioneve hekurudhore, dhe qeshnin e gajaseshin. “Ç ‘dreqin po të duhet ai fyell? Një hiçgjë”!

Shkoi dhe e lajmëroi nëpër sa e sa stacione policie.

Policët së pari e pyetnin në e kishte sulmuar dikush me armë, nëse ia kishin thyer banesën ku punonte apo nëse ia kishin vjedhur të hollat.

“Jo, jo,. Është fyell…”

“Ç ‘është ai fyell: Frulla? Aaa, flauta…Flute.”

“Jo, as frulla, as flautë, as flute. Por fyell.”

Ua tregonte modelin e punimit të fyejve në Kosovë.

Policët qeshnin po ashtu me zë të lartë.

“Edhe mua më ka humbur një pullë. E doja shumë. Ishte pulla e bluzës së nënës sime. Kujtim i përmallshëm. Por ama nuk mund ta paraqes në polici humbjen e një pulle…”, tallej një tjetër polic, duke u përpjekur ta bindte kërkuesin e fyellit të humbur. “Lëre atë punë, se qeshin njerëzit me ty…”

E kotë.

Dikur zunë të talleshin edhe shokët e tij.

“Ç ‘t’u ka fiksuar ai Fyell?! Në vendlindje e ke atë Plakun që shet treg më treg fyej. Porosite enkas dhe ta bën edhe më të mirë…”

Prapë e kotë.

Ky e donte pikërisht Fyellin e Humbur.

3.Që nga vitet ’80 kishte emigruar në Austri. Kishte gjetur punë, ishte sistemuar mirë dhe kishte krijuar familje. Ndër të tjera, përpos që mësoi gjuhë të huaja, gjermanisht, anglisht e frëngjisht, zuri të studionte histori, arkeologji, sidomos muzeologjinë.

As atje nuk e hiqte mendjen nga ai fyell.

Ndryshe nga vendet jugosllave, atje jepeshin edhe lajme gazetash për humbjen e një flaute, harmonike, violine apo një maceje, një qeni e besa edhe të gjërave të imta, që Kosovës e Jugosllavisë së atëhershme i dukeshin qesharake. Si puna e Fyellit të tij të humbur.

U interesua sidomos për historinë e fyejve. E gjeti që edhe romakët e lashtë kishin flatus e që e quanin instrument fryme. Iu çuan flokët përpjetë, kur nga gjoja linguistët tanë, thoshin se ky instrument ishte sjellë ngas Arabia, për ” melodi, përcjellje të këngëve si dhe nga barinjtë për të ndjellur qentë, për të nisur delet për mriz, për të alarmuar se ujqit sulmojnë tufat e bagëtive, etj.”

Një pergamenë në Arkivin e Vjenës ia tërhoqi vërejtjen. Teksti i saj nuk ishte publikuar askund. Aty lexoi rrëfimin e një bariu ilir, i shkolluar gjithandej në Romë. Aty, në pergamenë, lexohej qartë trajta fyell. “Fyell. Frymë, me frye me dellat e fytit. Dhe me ata të zemrës.” Kur skllavi i kishte rënë fyellit, romakët e kishin pyetur, se si quhej instrumenti dhe meqë atyre iu mungonte germa y, prandaj e deformonin dhe e quanin flatus. Ky flatus udhëtoi nëpër gjithë Evropën dhe mori emra të ngjashëm. Në atë pergamenë skllavi ilir kishte gdhendur edhe historinë e tij të dashurisë së humbur.

“O Zot, sa të ngjashme i paskemi historitë e dashurisë. Edhe plagët, krejt të njësojta”, klithi.

Lexoi, mandej, se si vetë Straboni antik jepte dëshminë e tij për fyejt ilirë. Lexoi edhe për legjendën e fyellit magjik që e kishte shënuar Edith Durham, edhe për kultet e lashta që ndërlidheshin me fyellin. Lexoi edhe dëshminë e Buzukut te “Meshari”. Dinte edhe për pikturat e Konstantin Shpatarakut dhe ato të zoografëve jugorë. Madje, i kishte shënuar diku edhe legjendat për Shqiponjën e Artë që qëndronte mbi maje malesh, sa herë fyejt ilirikë nxirrnin tingujt magjikë. Ishte koha kur shqiponja e njerëz qëndronin afër njësoj; ku natyra i flet gjuhës e gjuha shpendit, shpendi fyellit e fyelli i flet njeriut.

4.

Ende qëndronte i shtangur para vitrinës së Muzeut të Vjenës.

Iu rrëqeth trupi.

Përpara i doli Vasha e Tij, kur ky ishte bari. Ishte dashuria e tij e humbur në rini. Prindërit i kishin ndarë. Ajo ishte fejuar dhunshëm dhe kurrë më dritë ajo vashë nuk pa. Vasha ishte sëmurë nga kanceri dhe e kishin dërguar në spital. Ende pa vdekur nga kanceri në spital, ai shkonte te dritarja dhe i këndonte me fyell. Ajo kishte nisur të përmirësohej. E hetuan ata të familjes dhe ruanin natë e ditë te dritarja e spitalit. Ajo nuk pa më ditë të bardha dhe vdiq.

Kishte mbetur Fyelli i tij të ligjëronte për të.

Shkoi te kustosi i Muzeut, burrë në moshë të shtyrë bisedoi gjerë e gjatë me të dhe ia shpjegoi krejt historinë e këtij fyelli. Ia tregoi germat e gdhendura akronime të emrit të tij e të vashës së tij të rinisë.

“Desha të di se kush ua ka sjellë juve këtu.”

“Eh, edhe kjo është një histori e gjatë”, i thoshte kustosi i Muzeut, “si ajo historia e dashurisë sate”.

“Në bregdetin kroat veronte edhe vajza ime. Ajo ishte magjepsur pas tingujve të fyellit tënd. Ti e ke harruar në rërë. Ajo e kishte marrë, me shpresën se do të të takonte, por më nuk të kishte parë. Kur erdhi në Vjenë, ajo më tregoi për magjinë e tingujve. Zunë t’i binin disa instrumentistë. ‘Jo, jo’, reagonte vajza ime, ‘ju nuk mund të nxirrni tunguj si i zoti i tij që e ka humbur.’ Unë e mora dhe e vendosa në muze, me siglën “Albanische Flöte, albanian flute”.

“E qartë. Faleminderit! A ka mundësi të ma jepni përsëri këtë fyell?”!”

“A ke dëshmi të regjistruar diku në polici a gjetiu që e ke humbur?”, e pyeti kustosi.

Si t’i thoshte që nën ish Jugosllavi e në Kosovë se humbja e një fyelli nuk përbën lajm!

Kur ia tha këtë, kur ia tha se humbja e një qeni a mace është lajm qesharak dhe ty të konsiderojnë të marrë, kustosi dha komentin e tij: “Tash e shoh përse edhe humbja e lahutës te ju nuk përbën lajm. Prandaj serbët thonë që ajo u takon atyre. Edhe puna me Qenin e Sharrit, njësoj. Të lajmërosh një gjë të humbur, ti iu beson të tjerëve se do ta gjesh e do të kthehet.”

“Nuk e kisha humbur kurrë shpresën se një ditë do ta gjeja këtë fyell.”

“Unë mund ta jap vetëm një javë. Por pas një jave ti duhet ta kthesh prapë këtu.”

Posa e mori në dorë, zuri t’i binte. Aty erdhën ta dëgjonin edhe punëtorë e drejtues të tjerë të Muzeut.

Po merrte frymë pylli, lëndina, lista, bari, ujërat, qielli, Iliria dhe Arbëria, rrugët e moçme dhe fjalët e moçme. Po ligjëronin, me zëra të pa njohur, ato vende… Sikur i thanë: këtu jemi, pse nuk na pyet ne, se ne e gjejmë të humburën e jithçkaje dhe ta rikthejmë.

Vajza e kustosit, tashmë moshë shtyrë, kishte dëgjuar për ardhjen e atij “albanien”-it në Muze. Fshehurazi, kur e kishte dëgjuar t’i binte përsëri, e kishte regjistruar në telefonin e vet.

“Jo nuk do ta marr. Këtu po e lë”, dhe nisi të largohej me lotin në sy.

“Qëndro pak, se deshëm ta arkivojmë këtë melodi në shiritin filmik.”

Eh, tha më vete, nuk ka film as shirit që e regjistron zemrën.

Dhe iku.

Vetëm ai e dinte Gjuhën e Fyellit, fluturimin e gishtave nëpër vrimat e universit, nëpër pikëllimin e gëzimin e ajrit. Nëpër trishtimin e viteve e të mijëvjeçarëve. Nëpër bukurinë e haresë së Arbërisë. Dhe nëpër baladat shqiptare. Ishin tinguj që mbanin në secilën notë nga një re, nga një rreze dhe ndonjë fije floku. Ai fliste nëpërmes tyre me Arbërinë. Fryma është e vërteta që del nga shpirti, siç puthen buzët e një vashe.

U kthye ta pyeste Arbërinë e ringjallur në melodi, për Fyellin e Humbur.

Arbëria quhej vasha e tij e dikurshme.

(22 shkurt 2021)

( 16 Maj 2016: Prend Buzhala, në rrugëtim për në Zym, foto nga Rexhep Rifati )