( Libri: Miserie\ Mario Kaliva; Autori: Mario Calivà ; Shkruar: Italisht )
Ndërsa lexoj librin “ Miseria” të autorit, dramaturgut Arbëresh Mario Calivà
Kur më ra në duar libri “Miseria” nuk di pse në ato momente mu kujtua “ Il Miserabile” i Viktor Hygo, dhe kur nisa ta lexoja i shtova edhe atë dozë të autorëve realistik, vërtetësi Verghiane (Verga), apo ato dromza, pjesë nga jeta humane që piktorët e atyre shekujve spërkatën sentimentin në kanavacat e tyre duke i mbërthyer ato momente përjetësisht në pikuturat e tyre.
Ngjarjet zhvillohen në Horën e Arbëreshëvet\ Piana degli Albanesi. Personazhet kryesor janë Giusepina, Salavatore, Filomena etje .
Autori është sekematik. Ai disegnon me fjalë. Krijon kompozime të shkurtra si skenë;
Federico e Salvatore ( dy personazhet e librit) në lojën e tyre me letra, që më kujton tryesën e gjeometrizuar “I giocatori delle grandi carte”, të Cezenne.
Akti i vdekjes së Filomenës në shtrat me vena të prera më përcolli tek hisoria e artit Henri Gervex, Rolla.
Ngjarjet në kishën e Shën Gjergjit përjetova bukurinë e veprave të monrealezit Pietro Novellit.
Personazhet në “ Miseria” demonstrojnë brishtësinë, debulesën, por edhe forcën e jetës humane. Autori nuk anashkalon, por përmbush personazhet e tij me introspeksioni psikologjik, duke iu dhënë atyre atë dozën e duhur, të reflektimit, por edhe të pasionit, të dashurisë, sensualitetin, joshjen, ethet e kënaqësisë duke e bërë sa më të bukur artistikisht përshkrimet e tij.
Në këtë udhëtim merita e Autorit qëndron se ai eleminon çdo element morali, nxjerrë në pah “të vërteten” e karaktereve të presonazheve të tij, dhe nuk bie në dogma moralistik të kohës dhe jo vetëm, por Ai përmban atë zotërim dhe kapacitet, që di t’i japë zë akteve “manichea o stereotipata”të raporteve paradoksale.
Kur lexon veprën, “ Miseria” penetron në hapsirë dhe në kohë të historisë së Horës së Arbëreshëve, dhe nuk gjen segmente, por një vijë reale, organike ku bëhesh bashkëudhtare e shekujve, kthehesh në një banor i qytezës së Horës Arbërsheve.
Për ata që kanë vizituar Horën e arbëreshëve duket sikur këta personazh i ka takuar, përfshihesh në një formë organike brënda kësaj reje, e cila nuk njeh kufij protagonizmi, por linja, ndërthurje dhe ti je aty, herë si spektator, herë i përfshirë si banor i saj ku shikon sheshin, bregun, kishën, Gjonin, Kanalli i Ri, Udha Kriqja.
Në libër nuk percepton një mori personazhesh, numërohen rreth, 15-20 veta, por karakteret që ata mbartin, personifikohet një qytrezë e tëre, të cilët të përcjellin në kohë në hapsirë, e ti udhëton në makinën shekullore.
Autori, nëpërmjet personazheve kthehet në një ciceron të qytezës së tij, rrëfehet si në aspektin historik ashtu edhe në rrafshin e ndryshimeve sociale, antropologjike, historike të botës arbëreshe pas luftës së dytë botërore, nën kornizën të e maleve Kumeta, Maganoce, Xaravuli e Pezzuta,ku mbështillet komuniteti në një mall shtegëtimi.
Mbrrin me këta personazhe në shekuj dhe bëhesh bashkohës e aktit e themelimit të Horës më 30 gusht 1488 në Monreale, e njihesh me : Giovanni Barbato, Pietro Bua, Giorgio Golemi, Giovanni Schirò, Giovanni Macaluso, Tommaso Jani, Antonio Troja, Matteo Mazza, Teodoro Dragotta, Giorgio Burlesci, Giovanni Parrino, Giorgio Ipsari, Giovanni Cansari, Giovanni Cansari, Giovanni Cansari dhe Giovanni Cansari, Giovanni Cannari.
Firmos bashkë me ta atë kontratën e 30 gushtit 1488, midis shqiptarëve dhe kryepeshkopit të Monreale, zyrat publike duhej të zinin vetëm qytetarët shqiptarë të ritit grek. Ky privilegj, i njohur vetëm për arbëreshët e Piana degli Albanesi, mbeti në fuqi deri në vitin 1819 dhe i lejoi mërgimtarët të mbronin traditat e tyre etno-gjuhësore dhe mbi të gjitha fetare.
Tek këta personazhe qëndron në shpirt Shën Mëria Odigjitria, e cila iu dha Besimin këtij populli se do t’iu qëndronte pranë në këtë atdhe të dytë dhe ata hodhën themelet e kishës.
Nuk harruan kurrë të parët që prekën atë vend dhe çdo ditë të gushtit, kur agimi spërkat me mijëra spektra të portokallta, sytë e atij komuniteti janë drejt Lindjes, prej nga erdhën 600 vjet më parë.
Personazhet e tij të marrin dhe të shëtisni në rrugica, e sokake, të përcjellin tek udha Lipari, sheshi Vito Stassi, Corso Giorgio Castriota, Guzzetta, Bulevardi Gjergj Kastrioti etje. Lagjet e tyre si; Gjoni, Sheshi, Rrokat, Kryqat e Palermos e kudo ndihen tingujt e shekujve, troku i kuajve, përplasja e tesgjajeve, aroma e gatimeve, mushti i verës.
Futesh në një mikro labirint, dhe shikon që autori është mjeshtër i detajeve historike. Ai krijon linja, mbi linja, e nuk shmang deri ato pjesë etnografike, të quajtura “besytni popullore”, kujtojmë lindjen e fëmijës së parë të Giuseppinës, Agostina , e cila mbart një shenjë “Voglia të lulshtrydhës” në parakrah.
Detaje shikojnë edhe në jetën e përditshme, ambjenti ku qëndrojnë, e deri tek ushqimet që përdorin; perime, zarzavatet, pasta, djathi, bathë të zjera etje.
Autorit nuk i shpëton asnjë detaj historike, kështu që na përfshinë edhe në atë“ plagë”që i perket kontrastve mes ritit, kontradiktat të priftërinjve fetar latin me ata greco Bizantin. Dëgjijmë fjalët e “E mbesuemja e Krishtertë” të Matrangës.
Autori të fut në ato katedrale dhe kisha, të heshtura e të zhurmshme. Në ato kisha u martua Salvatore e Giuseppina, Lino e Agostina, por edhe ku u varros edhe Filomena (Personazhet e autorit)
Autori është i vëmëndshëm ne aspektin historik, dhe nuk le mënjanë as plagën e “Mafjes” në Jug të Italisë, lidhur me historinë e hidhur e Portellës së vitit 1947 ku edhe vdiqen 12 persona, faqe e hidhur në hisorinë italiane.
Në gojën dhe në veprimet e personazheve hasim elementin e identitetit, “Kostumin arbëresh”;nxilona, ndalet tek “Brezi”, ky simbmol i feritilitetit dhe trashgimnisë që burri ia jep si dhuratë gruas në ditën e martesës… dhe vazhdon me sqepi\ velloja, këzja\ stoli për të mbledhur topuzin, si edhe gjashtë fjongo dhe katër petale, përmbyllnin virtu të gruas arbërshe. Kostumi i tyre aq i bukur që në 1928 në konkursin e Venecias mori vendin e pare.
Në këtë libër, si një bërthamë e nxehtë që përvëlon e krijon shtjellat e saj është linja sentimentale. Këto shtjella mbërthejnë nëntematikat si; akti i “ tradhtisë”, martesat me mblesëri, Fuitina\ rrëmbimet, por edhe , “pasionet mëkatare” si ajo e Salvatore me Filomenën ,që nga përshkimi artistik herë herë më kujton fior di male di Baudelaire.
Dinamika shoqërore.
Jeta, shoqëria e Horës nuk është e tipit mirëfilltë bujqësor- blektoral, por asaj i jepen edhe konturet e një qyteze. Në të nuk ka thjesht shkolla, por edhe: Istituti Femëror, ku mësojnë mbi kostumin arbëresh, apo Seminari, ku fabrikohet prifti. Dikush prej banorëve është edhe pronarë botegash\dyqanet si edhe merren me zejtari.
Por edhe banorët e saj kanë një farë civilizimi. Salvatore nuk është thjesht një bujk i rëndomtë. Ai është një djalosh i cili ka dalë jashtë mureve të qytezës së tij. Ka eksperiencat e tij sentimentale. Ishte i martuar me Giusepina, kjo grua e lindur në lagjen“Patret”, devote, shtëpi e kishë, por i ati i saj edhe pse bujk ishte përfshirë në idetë komuniste. Jemi në vitet 1950, në Siçili, ndikimi i ideve komuniste ishte i dukshëm, veçanërisht midis masave fshatare dhe punëtorëve, të cilët vuanin nga padrejtësitë sociale dhe ekonomike. Hapja e grupeve dhe organizatave të ndryshme komuniste, të tilla si Partia Komuniste Italiane (PCI), favorizoi përhapjen e këtyre ideve. Lufta e Dytë Botërore dhe situata ekonomike e pasluftës kishin përkeqësuar vështirësitë e popullsisë. Siçilia, me sistemin e saj të pronave të mëdha dhe historinë e saj të shfrytëzimit, ofroi terren pjellor për idetë komuniste.
Autori, është një mjeshtër në përshkrimet artistike sidodomos në përshkrimet fizike, psikologjike të personazheve. Giusepina ishte mes- hollë që ende ka një fizik adoleshente. Ajo ishte «e lezetshëm» tërheqës në një mënyrë të ëmbël, romantike. Ishte ai diell që nuk perëndon kurrë. Për Salvatore kjo vajzë nuk kishte patur atë rafinatecën femërore, të Erminies, vajzën që kishte njohur në Romë e cila ishte si një Re e bukur ku shpërthehen katër stinët. Por edhe Filomena, të cilën frekuentonte nuk kishte ato bukuri fizike, por kishte atë mishërim natyror i egër sensual, joshëse, që kishte rrëmbyer Salvatoren.
Në këtë episod, autori ndoshta ka dashur të na fokusoj se nuk ka “klishe” për bukurinë femërore.
Ato, mund të jenë të bukura, tërheqëse në llojin e tyre për syrin e një mashkullit, ngelen të bukura për jo përsosura në përsosmërinë e tyre. Më vjen ndër mend poesia e Joumana Haddad “Unë jam Lilith, perëndesha e dy netëve që kthehet nga mërgimi. Unë jam Lilith, gruaja-fat. Asnjë mashkull nuk i ka shpëtuar kurrë asaj dhe asnjë mashkull nuk dëshiron t’i shpëtojë asaj”
Siç shohim, në romanin “Miseria” nuk kemi vetëm gra të cilat janë “kishë dhe shtëpi”, siç është rasti i Giusepinës, devota, ku shpesh reciton “ rosarion” mbasdieve në kishë me Papa Sepa, por edhe femra të cilat janë të lira në emocionet dhe pasionet e tyre.
Femra të evoluara, akte që na përcjellin në vitet 60, lidhur me revolicionin “feminist”. Personazhe të tillë kemi brezin e dytë, Agostina vajza që kurorëzon dashurinë e saj me Linon. Në fillim të dy ikin e nuk lënë gjurmë, është akti i rrëmbimi\fujtina. Lino merr Agostinën dhe shkojnë në tjetër qytezë, etni arbëreshe, por tashme të asimiluar në gjuhë, Mezzojuzo.
Shkelin rregulat\ trasgrediscono edhe Elena e Mimmo.
Janë personazhe që na sjellin në miniature, ndërmend disa nga personazhe të Honore De Balzak, që pasqyrojnë realitetin e kohës me të metat, meritat dhe ambiciet e tyre/
Kemi bujkun që tradhton (Savatoren),(Filomena) e reja e cila ngel shtatzënë jasht martese, (Zio Rosario) i emërguari në New York, abuz i alkoolit, por njëkohësisht njeri karizmatik i cili shfrytëzonte këtë element fitimi, shumë shpejt hapi një këpucari të tijën (Rosaria) Përfaqësuese e shtresës së mesme, e cila kishte një dyqan ushqimor, por që tërhiqte klientelën duke shitur edhe trupin e saj për fitime, e tashmë kishte falimentuar se ishte zbuluar në atë ç’ka bënte.
Romani “ Miseria” është sa statik po aq edhe i lëvizshëm. Je i mbërthyer nga një shoqëri sa tradicionale po edhe në evolvim. Bukuria e këtyre pak personazheve është se në format e tyre individuale, në tërësinë e tyre mbartin të gjitha cilësitë e shumë personazheve që mbart një qytezë e tërë. Cdo element kthehet në sintezë e çdo sintezë është një element.
Pjesa më dramatike është ai i aktit final. Nga njëra anë është kurorëzimi i dasmës së dy të rinjve Agostinës dhe Linos.
Dy të rinj me kurajo që nuk iu kishte interesuar gjykimi i shoqërisë, por triumfi i dashurisë së tyre, dhe nga ana tjetër lidhja sentimentale “proibito\ e ndaluar” ajo e e Filomenës me burrin e kushërirës saj, Salvatore, që priste një fëmijë dhe nuk kishin patur guximin të rrëfenin për këtë lidhje dashurie.
Me nota të thella vuajtje shpërtërore, por dhe me një trusni të madhe të mentalitetit të grupit, Filomena po kalonte momente më të trishtueshme, dramatike që mund të kaloj një nënë që pret të lind fëmijën e saj. I kishte shprehur Salvatores dëshirën për të shkuar në Palermo se në qytet nuk njihnte askënd dhe se askush do ta gjykonte, por do të gëzonte këtë lumturi që i ra për short edhe në një moshë madhore.
Ndërsa grumbuj njerëzish uronin Agostinën dhe Linon, për triumfin e dashurisë së tyre, në anën tjetër mbi krevatin ku ishte konceptuar krijesa që mbante në bark Filomena, në agoni, me venat e prera dergjej trupi i saj. Kishte marrë me vete në mënyrën më tragjike, edhe atë fëmijë që kurrë nuk lindi…
Një përshkrim shumë të bukur artistik i bënë autori këtij momenti, ku spikasin refleksione të botëkuptimit i një shoqërie maskiliste, plot me paragjykime, dhe nëpërmjet një stili përshkrimi, ku vdekja dhe pasioni janë në një “Tango “ të fundit, ku mbizotëron pasioni i “Papërgjegjshëm” por jo “i pafajshëm”, i shoqërisë që i rrethonte, zhveshur nga ai koncept i thellë “Dashuri e vërtetë”. Ky sensibilitet nuk ishte në sytë e ftohtë e të prerë të Salvatore. Cdo pasion i tij, tashmë dukej sikur i ishte shuar me “sapo-vdekjen” e saj.
Në formën më të dhimbshme autori nënvizon një akt sublim. Fjala e dhënë, Besa… Ndërsa trupi i Filomenës pa jetë, i shtrirë, përpara tij Giovanni Virgo, djaloshi që i kishte dhënë fjalën se do të martohej para se të nisej në luftën e dytë botrore. E tashme, ai çuditërisht ishte aty, me vitet e tij mbi shpinë, me shikimin e njomë, si fletëza tulipani kripe, duke i dhënë lamtumirë atyre buzëve të mermerta, me puthjen e fundit e një një dashurie ende pa filluar.
Gjuha, që përdor autori është në italisht, dhe nga ana artistike është e qartë, e rrjedhshme,me një stil të aquarelluar në kompozicionin e tyre mbushur me figura letrare.
Teknika e prdoror në rrëfim;
- Ai nuk gjykon, por përshkruan, duke e lënë lexuesin të lirë të interpretojë.
- Fjala e tërthortë e lirë: që e lejon lexuesin të hyjë në mendjet e personazheve dhe të perceptojë mendimet dhe ndjenjat e tyre.
- Fokalizimi i brendshëm: Autori përqendrohet në këndvështrimin e një personazhi, duke krijuar empati më të madhe.
- Romani i tij është një lidhje sentimentale romanticizmi, por edhe karakterit dramatike.
Një numër i madh toponimesh, emra lagjesh, lumenj, kroi, kisha, pallate, etje na shoqërojnë në këtë libër që e bëjnë edhe të vërtet nga pikëpamja historike.
Përshkrimet e tij herë duken skeçe të shkurtra, herë kompozime të një pikture, herë kthehen në mozaik gjigand ku për çdo linjë ka vendosur një “Puzzle-biblioteke”, e çdo libërth ka përmbajtjen e tij; historike, etnografik, gjeografik, antropologjike të horës së tij.
Ornela Radovicka
Qendra albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga At Bellusci
