Gazetarja dhe shkrimtarja e njohur zvicerane Elisabeth Kaestli, autorja e disa librave ku personazhe janë njerëzit e Kosovës, si: “Gratë e Kosovës”, “Shtatë vëllezër e shtatë motra”, “Varre dhe ura” dhe poezi e shkrime tjera, ia len lamtumirën Kosovës.
Ajo në Prishtinë e Kosovë ka krijuar shumë miq, një pasuri prej së paku 60 miqësh… Pasuri kjo shumë e madhe.
Ajo me 1 dhejtor 2016, dy javë para largimit të planifikuar të saj nga Kosova të planifikuar me 15 dhjetor 2016 ka përgaditur një shkresë lamtumirëse nga Kosova për farefisin dhe miqtë e shumtë të saj, e vetëdijshme se njerëzve të Kosovës shpesh dhe në rrethana shumë më të vështira u është dashur tia lënë lamtumirën vendit të tyre. Ajo thekson se do të ruaj edhe më tej lidhjet e saj me Kosovën dhe miqtë e saj.
Kthimi në shtëpi pas dhjetë vitesh
Kur mua Heini në maj të vitit 2006 më pyeti se a do të shkoja me te për një vit e gjysmë në Tanzani, unë pranova pa u hamendur gjatë. Ai atje do të mund të përfundonte një projekt, të cilin një koleg i tij e kishte lënë pa përfunduar. Derisa në këtë kohë kisha filluar të shkruaja librin për bernaset (qytetaret e Bernës), kjo nuk do të paraqiste pengese të madhe për mua, pasi që fatbardhësisht të shkruash mundesh çdo kund. Pastaj unë vetëm duhet ti përqendroja më mirë në kohë bisedat me gratë dhe të merrja materialin e kasetave me veti. Kështu ne u nisëm me gëzim për në Afrikë. Që qëndrimi jashtë vendit në fund do të zgjas dhjetë vite, atëherë as që na merrte mendja, as Heini-t e as mua.
Ishin vite shumë të mira. Unë e kam ndier veten si në Tanzani ashtu edhe në Kosovë shumë mirë. Unë pata mundësinë të zhytem në këtë botë të huaj, dhe pranimi i këtyre dy vendeve ishte jashtëzakonisht mbresëlënëse. Për të kuptuar më shumë nga vendet dhe njerëzit, në vend të huaj ishte për mua shumë me rëndësi. Unë kuptoj shumë më shumë pas këtyre viteve, në Kosovë munda të gërmojë më thellë se sa në Tanzani. Dhe edhe me ketë rast unë jam përsëri e habitur, se çka krejt nuk di, nuk kuptojë dhe nuk mund ta përfshijë me mend. Fjala bie, kur një grua që ka udhëtuar shumë, një specialiste e shkollave profesionale më shpjegon se e gjithë trashëgimia e dy prindërve shkoi vetëm tek dy vëllezërit e saj, përderisa të tri motrat mbetën me gishta në gojë. Ajo tregon duke qeshur dhe mendon “nuk është drejtë, apo jo?”. Ligji është i qartë, të gjitha ligjet në Kosovë janë me standarde evropiane, kështu edhe e drejta e trashëgimisë. Mirëpo, tradita është shpesh më e fuqishme dhe për hire të paqes familjare shumica e grave nuk guxojnë të zbatojnë të drejtave të tyre, as gratë e arsimuara. Konfliktet brenda familjes adresohen shumë rrallë, dhe janë të varur shumë nga njëri-tjetri, jo vetëm në familjen e vogël, por edhe me vëllezërit, kushërinjtë, xhaxhallarët.
Një shembull tjetër: Një shoqe imja më tregon me zemërim (të paktën!) se burri i saj i kishte premtuar vëllait të tij të vogël banesën e tyre në Bllokun aty përreth, nëse ai për këtë do të lirojë dhomën e tij në shtëpinë familjare. Dhe kjo marrëveshje bëhet mes burrave, pa e konsultuar ate. Edhe përkundër faktit se ajo që nga kthimi në Kosovë ëndërronte banesë në veti, për çka kishin kontribuar me punë që të dy, mirëpo kishin kursyer ta bisedonin mes veti këtë çështje. Këtë banesë deri tash përpos për mysafirë nuk kishin mundur ta shfrytëzonin, pasi kujdeseshin për vjehrrën në shtëpinë familjare. Mirëpo ajo ishte ëndrra e ardhmërisë, diçka që kishte zhvilluar vet ajo, derisa ndryshe nga i shoqi, nuk kishte lidhje emocionale me shtëpinë familjare të prindërve të të shoqit. Megjithatë, ajo kishte mund të shprehte zemërimin e saj dhe të zbatonte disa kushte. Tani më është pajtuar disi me këtë situatë, që të ardhmen e saj edhe më tej ta kalojë në shtëpinë e vjetër e në hapësirë të ngushtë, ku megjithatë ka më shumë vend – së paku verës, pasi në dimër ngrohja me korrent për të gjitha dhomat është shumë shtrenjtë.
Kështu kam dëgjuar gjithnjë histori, nga të cilat jam mrekulluar. Shpesh me mend kthehem 50-60 vjet mbrapa ne Zvicër, dhe më kujtohen kushtet tona që mbizotëronin atëkohë. Për njerëzit në Kosovë është më e vështirë, pasi modernia dhe tradita janë prezentë në të njëjtë kohë – një provë mëdyshëse dhe tejet e rëndë!
Nuk e di se sa, dhe a kam ndryshuar unë në këto vitet jashtë vendit – apo vetëm se jam ndjeshëm për 10 vjet më e moshuar. Mirëpo jam shumë e vetëdijshme, se mënyra e relaksuar e jetesës, të kesh kohë të lirë gjithmonë për të pirë një kafe, kohë për përzemërsi dhe për të qeshur – që të jep një ndjenjë të mirë jete. Edhe pse janë të njohura anët tjera të medaljes të kësaj mënyre të jetës. Dhe Heinri shpallë gjithandej se këto vitet e tija profesionale në Kosovë ishin më të mirat nga e tërë jeta e tij profesionale!
Po, Heini! Ai po e le lamtumirën me bori dhe trumbeta dhe po u gëzohet lëvdatave të shumta, të cilat i jepen aktualisht. Para tri ditësh erdhi përgjigja pozitive e pritur gjatë, se DEZA /(Drejtoria zvicerane për zhvillim e bashkëpunim) do të financojë fazën e dytë katërvjeçare të projekteve “Enhance Youth Employment EYE” të fondacionit Helvetas. Ky ishte synimi i tij kryesor në ketë vit të fundit të punës së tij deh angazhimi u shpagua. Dje EYE u ka prezantuar partnerëve të saj dhe opinionit publik rezultatet e 4 viteve të para. Unë do prezantoja me dëshirë aty, mirëpo unë jam sëmurë, tek sot më ka zbritur zjarrmia në 38 grade. Ai i kënaqur mund të shikojë 6 vite e gjysmë prapa, ku arriti të tërheqë dy herë projekte të mëdha dhe të vogla në vend, falë angazhimit të tij, por parasë gjithash falë edhe angazhimit të mirë të bashkëpunëtorëve vendas. Unë do të përshëndetem në heshtje, do të takohem edhe me disa miq, ndoshta edhe njëherë ti ftojë – jo në kuzhinën time, por në restorant, pasi të hënën vjen firma që ngarkon gjësendet nga banesa. Pastaj ne do të jemi edhe javët e fundit, edhe pse në banesën e mobiluar, pro me pajisje të reduktuar.
Dhe pastaj, me 15 dhjetor, kthimi në Zvicër. Nuk kam parafytyruar, se do të jetë një hap ka i madh. Më duket vetja, sikur gjendem para një shtëpie të madhe, e cila është e njohur për mua, mirëpo edhe që më frikëson, ajo që unë do të gjej prapa derës. Ku janë karriget e çmendura? Ku mobilet nuk më pëlqejnë më, apo më pëlqejnë së tepërmi, pasi që jam mësuar tanimë me karrige të veshura. Ku të gjej vendin tim? Si do ta bëjmë jetën tonë të përditshme si pensionistë?
Siguri më jep rrjeti i mirë e i fuqishëm i familjeve dhe miqve, në të cilët llogariti. Dhe kur Heini dhe unë kemi nevojë për pushim nga përsosmëria zvicerane, fluturojmë me avion për pushime në Kosovë, më së largu në majin e ardhshëm. Dhe ndoshta dikush nga ju vjen me ne!
Prishtinë,1 dhjetorë 2016
EK
[divider]
Heimkehr nach zehn Jahren
Ich sagte leichten Herzens zu, als Heini mich im Mai 2006 fragte, ob ich mit ihm für anderthalb Jahre nach Tansania käme. Er könne dort ein Projekt zu Ende führen, das ein Kollege vorzeitig verlassen werde. Dass ich gerade mit der Arbeit am Buch über die Bernerinnen angefangen hatte, war kein allzu grosses Hindernis, schreiben kann ich ja glücklicherweise überall, und ich musste nur die Gespräche mit den Frauen zeitlich besser bündeln und das Tonbandmaterial mitnehmen.
So brachen wir im September wohlgemut nach Afrika auf. Dass der Auslandaufenthalt schliesslich zehn Jahre dauern würde, ahnten damals freilich weder Heini noch ich.
Es waren sehr gute Jahre. Ich habe mich sowohl in Tansania wie in Kosovo sehr wohl gefühlt. Ich konnte eintauchen in dieses fremde Leben, und die herzliche Aufnahme in beiden Ländern war einfach umwerfend. Mehr von Land und Leuten zu verstehen, war etwas vom Wichtigsten für mich im fremden Land. Ich verstehe mehr nach diesen Auslandjahren, in Kosovo konnte ich noch tiefer graben als in Tansania. Und doch bin ich auch hier immer wieder erstaunt, was ich alles nicht weiss, nicht verstehe und nicht nachvollziehen kann. Zum Beispiel wenn mir eine weit gereiste, selbstbewusste Berufsfrau, Spezialistin für Berufsschulen, erzählt, dass das ganze Erbe ihrer Eltern an die zwei Brüder ging, während die drei Schwestern leer ausgingen. Sie erzählt dies lächelnd und meint „it’s not fair, isn’t it?“ Das Gesetz ist klar, die meisten Gesetze in Kosovo sind europäischer Standard, so auch das Erbrecht. Aber die Tradition ist noch allzu oft stärker, und dem Familienfrieden zuliebe wagen es viele Frauen nicht, ihre Rechte durchzusetzen, selbst gebildete Frauen. Konflikte im Familienverband werden selten angesprochen, zu sehr ist man aufeinander angewiesen, nicht nur auf die eigene Kleinfamilie, auch auf Brüder, Cousins, Onkels.
Ein anderes Beispiel: Eine Freundin erzählt mir wütend (immerhin!), dass ihr Mann dem jüngeren Bruder ihre Wohnung im Wohnblock hier in der Nähe versprochen habe, wenn er dafür seine Räume im Familienhaus frei gebe. Und diese Abmachung trafen die Männer, ohne dass sie konsultiert wurde. Dabei sei eine eigene Wohnung ihr Traum seit der Rückkehr nach Kosova gewesen, und dafür hätten sie sich beide abgerackert und sich alles vom Mund abgespart. Sie konnten diese Wohnung ausser für Besucher bisher noch gar nicht nutzen, weil sie sich um die Schwiegermutter im Familienhaus kümmern. Aber die Wohnung war ihr Zukunftstraum, etwas, das sie und ihr Mann sich selbst aufgebaut hatten, während sie – anders als ihr Mann – zum Familienhaus der Schwiegereltern keine emotionale Beziehung hat. Nun, sie hat offenbar ihre Wut äussern und ein paar Bedingungen durchsetzen können. Und nun findet sie sich damit ab, dass ihre Zukunft weiterhin im engen, alten Haus ist, wo sie nun immerhin mehr Platz haben – wenigstens im Sommer, denn im Winter ist das Heizen mit Strom viel zu teuer für alle Räume.
So gibt es immer wieder Geschichten, über die ich mich wundere. Oft gehe ich dann in Gedanken 50-60 Jahre zurück in der Schweiz, und dann erinnert mich manches an unsere damaligen Verhältnisse. Die Schwierigkeit für die Kosovaren ist, dass Moderne und Tradition voll gleichzeitig da sind – eine harte Zerreissprobe!
Ich weiss nicht, ob oder wie ich mich in den Auslandjahren verändert habe – ausser, dass ich spürbar 10 Jahre älter geworden bin. Aber sehr bewusst ist mir, dass mir der etwas lockerere Lebensstil – „z’Füfi lo grad si“, immer Zeit zum Kaffeetrinken zu haben, Zeit für Herzlichkeit und Lachen – ein gutes Lebensgefühl gibt. Auch wenn die Kehrseiten davon bekannt sind. Und Heini verkündet ringsherum, dass die Berufsjahre in Kosovo die besten seiner ganzen Berufslaufbahn waren!
Ja, Heini! Er verabschiedet sich mit Trompeten und Posaunen und geniesst das viele Lob, das ihm derzeit zuteil wird. Vor drei Tagen kam endlich der lang ersehnte positive Bescheid, dass die DEZA eine zweite vierjährige Phase eines der drei Helvetas-Projekte in Kosovo finanziert, Enhance Youth Employment EYE. Dies war eines seiner grossen Ziele in diesem letzten Arbeitsjahr, und der Einsatz hat sich gelohnt. Gestern hat EYE die Ergebnisse der ersten vier Jahre ihren Partnern und der Öffentlichkeit präsentiert. Ich wäre gerne dabei gewesen, aber ich bin krank, heute zum ersten Mal wieder unter 38 Grad Fieber. Er kann sehr zufrieden auf die 6 ½ Jahre zurückschauen, gelang es doch zweimal ein grosses und zwei kleinere Projekte an Land zu ziehen, dank seinem Einsatz, aber vor allem auch dank guten, engagierten einheimischen MitarbeiterInnen.
Ich werde mich still und leise verabschieden, mich noch mit einigen Freundinnen treffen, vielleicht noch einmal eine kitchen-club-Einladung starten, allerdings nicht mehr in unserer Küche, sondern im Restaurant, denn am Montag kommt die Zügelfirma. Danach sind wir die letzte Woche zwar immer noch in einem möblierten Haus, aber eben reduziert ausgestattet.
Und dann, am 15. Dezember, die Rückkehr in die Schweiz. Ich hatte mir nicht vorgestellt, dass dies ein so grosser Schritt sein würde. Ich komme mir vor, als stände ich vor einem grossen Haus, das mir vertraut ist; aber es ist mir etwas bange davor, was ich hinter der Tür vorfinden werde. Wo sind die Stühle verrückt? Wo gefällt mir das Mobiliar nicht mehr, oder gerade sehr, weil ich ja jetzt an abgewetzte Stühle gewöhnt bin? Wo finde ich meinen Platz? Wie gestalten Heini und ich unseren Alltag als Pensionierte?
Sicherheit gibt mir das gute, starke Netz von Familie und FreundInnen, auf das zähle ich. Und wenn Heini und ich dann eine Pause vom schweizerischen Perfektionismus brauchen, fliegen wir in die Ferien nach Kosovo, spätestens im nächsten Mai. Und vielleicht kommt jemand von euch mit!
Prishtina,1. Dezember 2016
EK
