DITAR TETOVAR: Ditët zero
Tri herë udhëtuam këtë vit në Tetovë. Mendja u arratis në Tetovë prej se na shkrepi të vijmë këtu. Agjenda e pushimit u vendos. Ajo nisi të bredhë nëpër farefis dhe kafene, të takojë njerëz që i njeh e s’i njeh; t’i përshëndesë, kuvendojë me ta, të çmallet, të qeshë, qajë një dert. E haj medet!
Mirë që kuturisa të nisem për në Tetovë papritur. Duke qenë me mendje këtu, gjërat e mia ku punoj do të kishin shkuar viran. Por, kur të kujtohet kaq vonë për t’u nisur, mund të udhëtosh vetëm me autobus. Biletat e autobusit tani më bëjnë sa ato të avionit në kohën e pushimeve të mia të zakonshme, pranverë e vjeshtë. Kurse ato të avionit tani shkojnë në gati 4’000 franga!
“Zviceranët”, thonë në Tetovë, “kanë para, por nuk i hedhin kot”. Ashtuqoftë! Kjo puna e çmimeve të biletave të avionit është një marifet më vete, që nuk shpjegohet as me ligjet e komunizmit, as të kapitalizmit. Vetë Adam Smith, babai i ekonomisë së tregut, nuk i bie në fije.
Udha e gjatë me autobus, them për ta ngushëlluar veten, e ka lezetin e saj. Boll që nuk t’i matin valixhet në peshore analitike. Përveç dhuratave për njerëzit e dashur, mund të marrësh edhe ndonjë gjë më shumë për vete, që mos të të thonë pastaj “I shtyu pushimet me një palë pantallona, i shkreti!” As ke nevojë të kujdesesh për rrugën, as të rrish i përqëndruar… Për këtë në autobus kujdesen tre shoferë, që ndërrohen kohë pas kohe. Po të qëlloi një fqi i mirë, kuvendar…, thua, s’të duhet më tepër fat.
“Do ta bëjmë më të mirën”, më thotë personi i autobusit kur i përmend rezervimin e vendeve. Kur jemi te autobusi, më thonë se radhët e para, me pamje të gjerë e të gjatë, janë të rezervuara. “Ju të pesë u bie më mirë të zini vend në radhën e fundit fare, që të jeni bashkë”, më thotë shoferi. “Mirë”, ia kthej pa polemikë. Dhe ia prezantoj gruas dhe fëmijëve si një nder të madh që po na e bën agjencia. “Mirë”, thonë edhe ata, duke mos dashur t’më bëjnë me faj që s’e negociova mirë.
Ka vite që nuk kemi udhëtuar me autobus për në Tetovë. Na befason këndshëm që nuk na kontrollojnë në kufirin austriak dhe sidomos në atë slloven, ku përpara na zbrisnin të gjithëve nga autobusi për t’u identifikuar në hyrje dhe dalje. Nuk na kontrolluan as në hyrje të Kroacisë! Kjo s’na kishte ndodhur ndonjëherë. Por udha na kishte rezervuar një përjetim të hidhur në dalje të Kroacisë. Aty dikund filluan sms-të e fisit: “Ku jeni?”, “Ku keni mbërritur?”, “Si shkoni?”. Thonë kolona në kufirin Kroaci-Serbi shkon në 30 kilometra! Në një mënyrë borxhmbetëse kalvarin e kalimit të këtij kufiri mund ta përshkruaj kështu: 16 orë pritje dhe zvarritje! Nga ora 16 e pasdites deri të nesërmen në ora 8 të mëngjesit. Zakonisht i tërë udhëtimi Zvicër-Tetovë do rreth 25 orë. “Kjo s’na ka bërë vaki ndonjëherë!”, më thotë njëri nga tre shoferët e autobusit.
Kroacia është kufiri fundor i Unionit Evropian, prandaj aty i kalojnë të gjithë në sitë. I imagjinoj me mëshirë policët kufitarë kroatë, nëpër duart e të cilëve do të kalojnë kjo mori udhëtarësh. Kur vijmë pas 16 orësh te portat e doganës, shoh se disa janë të shënuara me X, domethënë nuk punojnë. Keqardhja për ata që punojnë më shtohet ende më shumë. Kur jemi aty, nuk dalloj as gjurmën më të vogël të stresit. Ata i kalojnë në skaner të gjithë udhëtarët me durimin dhe qetësinë më të madhe. Sikur nuk dinë për kolonën prej dhjetëra kilometrash që presin prej dhjetëra orësh për të vazhduar me qindra e mijëra kilometra të tjera me mall e dëshirë ta kalojnë javën e fundit të këtij viti në vendin e lindjes.
Zhgënjim! Një vend i Unionit Evropian nuk punon me të gjitha kapacitetet për ta amortizuar me eficiencë këtë situatë të parashikueshme. E udhës do të ishte shtimi i kapaciteteve për t’i përballuar këto flukse që ndodhin vetëm në verë dhe në fundvit.
Shohim shumë vetura me targa zvicerane. Janë padyshim shqiptarë me qëndrim në Zvicër. Veturat e kanë ferr. Për dallim nga ne në autobus që kemi tre shoferë, këta zor se mund të ndërrohen për t’i dhënë veturës; nuk kanë tualet në veturë; mund t’u ketë mbaruar ushqimi; mund t’u ketë mbaruar uji. Nganjëherë i shohim ca në korsinë rezervë, si duket u ka mbaruar karburanti…
Ekipazhi i autobusit na ngushëllon duke na gostitur me kafe nga termosi. “I kemi hedhur edhe sheqer edhe qumësht”, na siguron shoferi rezervë që na shërben. “Bukur fort!”, them me vete, “na e njohin edhe shijen e kafesë”.
I qasem telefonit. Deri në Kroaci, si vend i Unionit Evropian, kam ende furnizim me internet. Autobusi ofron që në Zvicër internet falas, “wirless”. Në Serbi vë re që ai nuk kap më, valët e tij nuk i furnizojnë të gjithë pasagjerët e autobusit. Çuni im, B-ja i Madh, vazhdon me leximin e romanit “Të gjithë emrat” të Jose Saramagos. Është romani i tretë me radhë i këtij autori që po e lexon. Unë e kam marrë “Krejt çka na duhej të jepnim”. Kështu do të përkthehej në shqip nga gjermanishtja titulli i këtij romani të Kazuo Ishiguros. Ma ka këshilluar drejtoresha e entit social të një komune të vogël në kantonin Aargau, e cila është anëtare në tre rrethe letrare, ku diskutojnë romane që ata i propozojnë për lexim në grup. Por unë nuk e kam paqën e duhur për të lexuar.
Para nesh ca të rinj shqiptarë, të cilët e kanë marrë me vete edhe një shokun e tyre spanjoll ta sajdisin në Tetovë dhe në Prishtinë, hedhin e presin batuta dhe shpulla. Të rinjtë janë zakonisht më të paduruar, kurse këta nuk duken të impresionuar nga heqjet tona. Ne ziejmë, herë dalim e shfryjmë, ndezim një cigare, herë dremitim e herë katullojmë. Kur zgjohemi, zhgënjehemi keq kur shohim se pas disa orësh nuk kemi lëvizur fare.
Dy çuna të tjerë para këtyre, e njëjta moshë, janë shumë të kursyer. Në autobus nuk e ndërrojnë pothuajse asnjë fjalë mes vete. “S’e pikeni cigaren?!”, iu drejtova me admirim gjatë një ndalimi të autobusit. “Ne flasim maqedonisht…”, më drejtohet njëri. Vetëm kur hyjmë në Serbi atyre u vjen goja. “Të shkretët!”, thashë me vete. Nuk thonë kot “Gjuha ime është atëdheu im”.
Në hyrje të Serbisë, mu aty nga Batajnica, ku Serbia i kishte hedhur trupat e vrarë dhe masakruar të qindra shqiptarëve të Kosovës, në radion e autobusit radhën e ka një këngë për Adem Jasharin! Deri këtu kishin qarkulluar vetëm këngë tallava. Imagjono t’i biesh Austrisë, atdheut të muzikës, nga lart poshtë me tallava! Na e njohin shijen?! Apo është shija e tyre? Ishte një sakrificë më vete të qëndroj 16 orë në kolonë me tallava te veshi.
Kur mbërrijmë në Tetovë mësojmë se në Beograd ka pasur protesta të fuqishme kundër Vuçiçit. Beogradit i ramë tangjent. Po nuk mund mos të të terheqë vëmendjen një rajon i gjerë para Beogradit, si një zonë e lirë ekonomike, ku janë vendosur koncerne botërore. Më bie në sy për shembull “Tesla”. Kështu disi ka blerë Vuçiç përkrahje, duke i joshur investitorët e botës me një ambient favorizues për biznes. Rama këtë e bën duke ngrehur në tokën e Shqipërisë kampe syrgjini për të humburit e botës. Më keq akoma, duke i darovitur, për faqe t’zezë, portin detar dhe ishujt e Shqipërisë nëpër terr.
Më duket sikur autobusit nga Shkupi në Tetovë i ngutet fort. Më Maqedoninë e Veriut na e kanë fikur internetin! Mu kur na duhet të bashkërendohemi me të afërmit këtu, për t’na pritur me gjithë ato valixhe që kemi e për t’na e hapur derën e shtëpisë në një orë të vonë. Ani! Kur mbërrijmë në Tetovë, i falim të gjitha.